Η διαφορετικότητα είναι δύναμη
Η «τρέλα» έχει κατά καιρούς αποκτήσει πολλές εικόνες. Ο άνθρωπος που βιώνει ψυχικά προβλήματα συχνά εκπροσωπείται από την εικόνα του «επικίνδυνου σχιζοφρενούς» ή την εικόνα του «τεμπέλη και αυτοκτονικού καταθλιπτικού» ή στην καλύτερη περίπτωση αυτού που «δε θέλει να αναλάβει καμία ευθύνη και καταφεύγει στην τρέλα για δικαιολογία». Οι επαγγελματίες ψυχικής υγείας εκπροσωπούνται από τον «πειραγμένο τρελογιατρό» της ελληνικής ταινίας. Και τελικώς, οι οικογένειες παλεύουν με τα προβλήματα ψυχικής υγείας αποκλεισμένες από την κοινότητα γεμάτες ντροπή και ενοχή γι’ αυτό που τους συνέβη, απευθυνόμενες αργά πλέον, όταν το πρόβλημα έχει εξαντλήσει τα μέλη της σε κάποιον ειδικό.
Στην Ελλάδα, σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα επιδημιολογικά δεδομένα, 1 στους 6 Έλληνες ηλικίας 18-70 έχει αναπτύξει κλινικά σημαντική ψυχοπαθολογία και 1 στους 12 (600.000) σοβαρή ψυχοπαθολογία. Επιβεβαιώθηκαν και τα διεθνή δεδομένα που δείχνουν ότι και στην Ελλάδα, 75% του πληθυσμού που εμφανίζουν κάποιου είδους ψυχοπαθολογία δεν λαμβάνουν κάποιου είδους θεραπεία για το πρόβλημα τους. Το στίγμα αποτελεί ένα από τα σοβαρότερα εμπόδια στο να φτάσει κάποιος στην πόρτα ενός ειδικού ψυχικής υγείας ή στο να κλείσει ραντεβού σε κάποια υπηρεσία ψυχικής υγείας.
Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να αναπτύξουμε μηχανισμούς άμυνας απέναντι στο στιγματισμό. Αυτό μπορεί να γίνει τόσο ατομικά όσο και συλλογικά μέσα από τρόπους ενδυνάμωσης της ψυχικής και κοινωνικής ανθεκτικότητας. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να μπορεί να διακριθεί μία στρατηγική αντιμετώπισης από μία στρατηγική ενδυνάμωσης. Η διαρκής αντιμετώπιση και καταπολέμηση του στιγματισμού μπορεί να γίνει ιδιαίτερα εξαντλητική όταν δε συνοδεύεται από την ενδυνάμωση μέσα από μία συστηματική διαδικασία (ατομική ή συλλογική). Η ενδυνάμωση οδηγεί τον άνθρωπο να νιώσει ενεργό μέλος της κοινωνίας που ξεπερνά τα εμπόδια του στίγματος και νιώθει ενέργεια βασισμένος στο δικό του βίωμα «αυτο-αποτελεσματικότητας». Δηλαδή να στηρίζεται σε αυτά που ο ίδιος πετυχαίνει. Οι άνθρωποι που αισθάνονται ότι ζουν μία ικανοποιητική ζωή στηρίζονται κυρίως στους μηχανισμούς ενδυνάμωσής τους παρά σε αυτούς που αναπτύσσονται καθαρά για αμυντικούς λόγους, αναπτύσσονται δηλαδή ενάντια σε κάτι άλλο. Οι άνθρωποι αυτοί αισθάνονται ικανοποιημένοι παρά την όποια στιγματιστική ιδιότητα ενδεχομένως φέρουν.
Μπορεί κάποιος δηλαδή να νιώθει πετυχημένος ανεξάρτητα από το αν πάσχει και από ποια ασθένεια πάσχει. Όπως τεκμηριώνεται από ερευνητικές διαδικασίες τα άτομα που αποτελούν μέλη μίας ομάδας και μέσα σε αυτήν κατανοούν και μοιράζονται πώς λειτουργεί η στιγματιστική διαδικασία ενδυναμώνονται μέσα από το «βίωμα του ανήκειν» και αναπτύσσουν κοινωνικές δραστηριότητες που μειώνουν σημαντικά το κοινωνικό στίγμα αλλά και το εσωτερικευμένο στίγμα. Μία τέτοια δράση εντάσσεται στο φάσμα της «Αυτοβοήθειας» που ουσιαστικά σημαίνει «βοηθάω τον άλλο για να βοηθήσω τον εαυτό μου».
Με αυτόν τον τρόπο, τα προβλήματα ψυχικής υγείας μετατρέπονται από εμπόδια σε «κοινά ενδιαφέροντα» και από στιγματιστικές ιδιότητες σε πτυχές της καθημερινότητας. Η δράση «Πολίτες ενάντια στην Κατάθλιψη» αφορά στο συνδυασμό εκπαίδευσης στη μεθοδολογία της αυτοβοήθειας και ομάδας ψυχοθεραπείας σε αστικές αλλά και νησιωτικές περιοχές.
Επιστημονικά υπεύθυνος είναι ο καθηγητής Κοινωνικής Ψυχιατρικής Στέλιος Στυλιανίδης ενώ για την υλοποίηση της δράσης συνεργάζονται η Εταιρεία Περιφερειακής Ανάπτυξης και Ψυχικής Υγείας (ΕΠΑΨΥ) με την Ελληνική Εταιρεία Διαταραχών Διάθεσης (ΜΑΖΙ) και το Ψυχιατρικό Κέντρο Salten (Νορβηγία). Το έργο χρηματοδοτείται στο πλαίσιο του Προγράμματος «Είμαστε όλοι Πολίτες», το οποίο είναι μέρος του συνολικού Χρηματοδοτικού Μηχανισμού του ΕΟΧ για την Ελλάδα. Διαχειριστής Επιχορήγησης του Προγράμματος είναι το Ίδρυμα Μποδοσάκη. Στόχος του Προγράμματος είναι η ενδυνάμωση της κοινωνίας των πολιτών στη χώρα μας και η ενίσχυση της κοινωνικής δικαιοσύνης, της δημοκρατίας και της βιώσιμης ανάπτυξης.
Προσεγγίζοντας το στίγμα από την οπτική που καταγράφει η Καθηγήτρια Ψυχιατρικής στη Βιέννη Michaela Amering, ο στιγματισμός των ατόμων που πάσχουν από προβλήματα ψυχικής υγείας προκύπτει από την εμφάνιση των ψυχιατρικών συμπτωμάτων. Για παράδειγμα, όταν κάποιος μιλάει για τις φωνές που ακούει, αυτό μπορεί να θεωρηθεί σημάδι σοβαρής ψυχικής ασθένειας ενώ πολλοί τον θεωρούν και επικίνδυνο λόγω αυτού του συμπτώματος. Είναι ωστόσο σημαντικό να τονίσουμε ότι το άτομο που πάσχει από ψυχικό πρόβλημα είναι πολύ πιο πιθανό να δεχτεί επίθεση από ό,τι οποιοσδήποτε άλλος. Σε ψυχικά προβλήματα όπως αυτό της κατάθλιψης, τα αρνητικά συμπτώματα που εμφανίζονται όπως η κοινωνική απόσυρση, η απομόνωση, η έλλειψη διάθεσης κ.λπ. οδηγούν τους ανθρώπους να πιστεύουν ότι η κατάθλιψη οφείλεται σε κάποιο «έλλειμμα χαρακτήρα» ή απλώς αδυναμίας και τεμπελιάς. Ακόμα και στην ίδια την οικογένεια πολλοί δυσκολεύονται να πιστέψουν ότι ο συγγενής τους δεν έχει την ενέργεια που απαιτείται για να ολοκληρώνει τις εργασίας που θέλει ή θέλουν να κάνει. Αυτές οι υποθέσεις που κάποιος κάνει στο μυαλό του σχετικά με τα συμπτώματα της κατάθλιψης τον οδηγούν στο να κάνει προτάσεις και να δίνει συμβουλές όπως «μην τεμπελιάζεις και σήκω από το κρεβάτι», «πρέπει να μην είσαι τόσο αδύναμος» κ.λπ. Αυτές οι συμβουλές δείχνουν πώς συγκεκριμένες συμπεριφορές οδηγούν στο στιγματισμό.
Η σύγχρονη ψυχοφαρμακολογία έχει θετική επίδραση στα συμπτώματα που οφείλονται στην ψυχική ασθένεια ωστόσο υπάρχουν ορισμένες κατηγορίες φαρμάκων που δημιουργούν ορατές παρενέργειες (π.χ. όψιμη δυσκινησία), και με αυτόν τον τρόπο ευνόησαν στο να ενισχυθεί ο στιγματισμός τόσο των φαρμάκων όσο και αυτών που χρειαζόταν να λάβουν μία τέτοια αγωγή. Η διάγνωση από μόνης της, επίσης μπορεί να λειτουργήσει στιγματιστικά. Ακόμα και στο φάσμα των ψυχιατρικών προβλημάτων, υπάρχουν διαγνώσεις που φέρουν μεγαλύτερο στίγμα από τις άλλες (π.χ. διάκριση μεταξύ σοβαρών και κοινών ψυχικών διαταραχών).
Προσπαθούμε διαρκώς να αυξήσουμε την απόσταση που έχουμε ή πιστεύουμε πως έχουμε από τα προβλήματα ψυχικής υγείας. Είναι ωστόσο ιδιαίτερα σημαντικό να κατανοήσουμε πως δεν είναι μακριά μας καθώς 1 στους 4 συνανθρώπους μας βιώνει κάποιο ψυχικό πρόβλημα κατά τη διάρκεια της ζωής του. Με τη συχνότητα που εμφανίζονται και το μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού που αφορούν, τα προβλήματα ψυχικής υγείας και ο λόγος γι αυτά θα πρέπει να γίνουν κομμάτι της καθημερινότητας κι όχι «στιγματιστική ταμπέλα». Όπως παρατηρεί η Amering, ερωτήσεις του τύπου «Ακούς φωνές;» ή στην περίπτωση της κατάθλιψης «Κοιμάσαι μέχρι το απόγευμα;» ή «Δεν έχεις καθόλου διάθεση;» δε θα πρέπει να αποτελούν κομμάτι μίας αυστηρής ψυχιατρικής εξέτασης «για να μπει η διάγνωση» αλλά μέρη μίας καθημερινής συνομιλίας στο bar της περιοχής. Αυτό θα δείξει ότι μειώνεται το στίγμα και ότι μπορούμε να δεχτούμε το ψυχικό πρόβλημα σαν οποιαδήποτε άλλη ιδιότητα μπορεί κάποιος να φέρει προσωρινά ή για μεγαλύτερο διάστημα. Μία ιδιότητα που νοηματοδοτείται και αφορά τον άνθρωπο ευρύτερα σαν μία ακόμα προσωπική και μοναδική εμπειρία του.
Ο βέλτιστος τρόπος να μειωθεί το στίγμα και να αρχίσει να καλύπτεται το χάσμα της φροντίδας, αυτών δηλαδή που «πάσχουν σιωπηλά», είναι η ουσιαστική δικτύωση και επαφή μεταξύ των εταίρων σε μία κοινότητα. Η επιλογή της Ι. Αρχιεπισκοπής Αθηνών ως εταίρου στην υλοποίηση της δράσης απέναντι στην κατάθλιψη αποτελεί καίριο σημείο καθώς η Εκκλησία έχει κεντρικό ρόλο στην πρόληψη και προαγωγή της ψυχικής υγείας. Οι έρευνες δείχνουν ότι 1 στους 4 αναζητά βοήθεια ψυχικής υγείας παρακινημένος από μέλος του κλήρου ενώ είναι ακόμα γεγονός ότι ο άνθρωπος που πάσχει από πρόβλημα ψυχικής υγείας, θα απευθυνθεί κατά πλειοψηφία στον κλήρο και εν συνεχεία στους ειδικούς ψυχικής υγείας. Αυτό συμβαίνει γιατί δεν υπάρχουν εμπόδια όπως είναι το στίγμα στο να μιλήσεις σε κάποιον ιερέα, είναι δωρεάν και είναι προσβάσιμο ως επιλογή. Ο ιερέας, είναι στην πρώτη γραμμή διαχείρισης του πένθους, της διαδικασίας αντιμετώπισης της απώλειας, της χαράς και ευρύτερα της απότομης αλλαγής στη ζωή κάποιου ανθρώπου (π.χ. γάμος, βάπτιση, κηδεία) που μπορεί να αποτελέσει το γεγονός που θα συμβάλλει στην εκδήλωση ενός προβλήματος ψυχικής υγείας. Τέλος, η δράση για την προστασία της ψυχικής υγείας με εταίρο την Εκκλησία αποκτά μεγαλύτερη διεισδυτική ικανότητα στις τοπικές κοινότητες καθώς η διαθεσιμότητα και η κάλυψη της Εκκλησίας είναι ιδιαίτερα μεγάλη ακόμα και σε απομονωμένες περιοχές (νησιωτικές ή ηπειρωτικές) όπου υπάρχουν ήδη εγκατεστημένοι δεσμοί με την κοινότητα. Τα δίκτυα αυτά, ενεργοποιούνται με τη συλλογική συμμετοχή της Εκκλησίας, των Επαγγελματικών Οργανώσεων, της Τοπικής Αυτοδιοίκησης αλλά και των Συλλόγων Οικογενειών και Ληπτών στην Ψυχική Υγεία.
Οι κοινοτικές δράσεις ξεκίνησαν με την εκδήλωση στην Πάρο, το Σάββατο 14.3, με θέμα «Αλληλεγγύη και αυτοβοήθεια: απαντήσεις στην κρίση και την κοινωνική οδύνη» όπου πήραν το λόγο άτομα με «διαφορετικότητες». Πήραν την ευθύνη να μιλήσουν στους συμπολίτες τους για το στίγμα, τον αυτοστιγματισμό και τον κοινωνικό αποκλεισμό. Είχαν το θάρρος να νικήσουν το φόβο τους και να σταθούν ως ισότιμοι πολίτες. Ένας τέτοιος σύλλογος είναι η Κοινωνική Λέσχη «Φοίνικας» της Πάρου που δημιουργήθηκε από ανθρώπους με ψυχιατρική εμπειρία που θέλησαν να αναλάβουν να δώσουν φωνή σε μία ομάδα πληθυσμού που διαφέρει και διεκδικεί διαρκώς την ισότιμη και ενεργό συμμετοχή στη ζωή της κοινότητας.
Παραθέτουμε εν συνεχεία απόσπασμα από την ομιλία του Ron Coleman, ειδικού στην ψυχική υγεία αλλά και ψυχικά πάσχοντα που παρουσίασε στο Πανελλήνιο Συνέδριο για την Ψυχοκοινωνική Αποκατάσταση (2012) και τονίζει την ουσία της ενδυνάμωσης απέναντι στα αυστηρά βιοϊατρικά μοντέλα και την ψυχική ασθένεια:
«Το δικαίωμα στην ενδυνάμωση είναι θεμελιώδες. Δεν αφορά τους λίγους αλλά τον καθένα που εμπλέκεται στην ψυχική υγεία. Πριν από μερικά χρόνια όταν η έννοια της ενδυνάμωσης ήταν «το μεγάλο νέο», έμπαινε στο πρόγραμμα των υπηρεσιών ψυχικής υγείας. Ενταγμένο στο ωράριο. 9 το πρωί έμπαινες σε πρόγραμμα ενδυνάμωσης και έπαιρνες δύναμη και μετά στις 5 τέλος η ενδυνάμωση για σήμερα! Η δύναμη δεν είναι κάτι που μπορείς να δώσεις αλλά κάτι που αποκτάς κι αυτό φαίνεται από την ίδια την ιστορία. Ποιος έδωσε το δικαίωμα ψήφου στις γυναίκες; Μήπως ήταν ο άντρας; Ποιος έδωσε το πολιτικά δικαιώματα στους «μαύρους»; Μήπως οι «λευκοί»; Ήταν οι ίδιοι που το διεκδίκησαν και το κατέκτησαν ώστε αυτό να γίνει μετά νομοθεσία και κεκτημένο δικαίωμα. Άραγε εμείς δώσαμε το δικαίωμα στη σεξουαλικότητα και στην ομοφυλοφιλία; Όχι! Οι ίδιοι οι άνθρωποι που βιώνουν τη διαφορετικότητα και νιώθουν περήφανοι γι αυτό που είναι. Για όλους αυτούς τους λόγους πρέπει να διεκδικήσουμε το δικαίωμα στη δική μας θεραπεία και βελτίωση, να μάθουμε από τη δική μας εμπειρία που αφορά την ανάρρωσή μας. Δεν αναρρώνουν οι επαγγελματίες αλλά εμείς. Ο ρόλος των επαγγελματιών είναι να μας βοηθούν στη δική μας ανάρρωση. Πάει πολύς καιρός που δίνουμε συμβουλές στους ανθρώπους στο τι να κάνουν ενώ δεν τους ρωτάμε τι θέλουν να κάνουν. Δε χρειάζεται να ρωτάμε πώς νιώθουν αλλά τι θέλουν και τι νιώθουν οι ίδιοι πως έχουν ανάγκη. Δεν υπάρχει κανένα μοντέλο αρκετά επαρκές για να ακολουθήσει κάποιος στη διαδικασία της θεραπείας και ανάρρωσής του. Η ανάρρωση είναι μία δυναμική διαδικασία και αυτό το έμαθα από το γιο μου κι όχι από τους ειδικούς. Έπαιζε με παιχνίδια κατασκευών και για μια στιγμή δε μπορούσε να ταιριάξει το ένα τουβλάκι με το άλλο. Οι αναπτυξιακοί ψυχολόγοι θα πρότειναν να αρχίσει να δοκιμάζει το ένα μετά το άλλο τα κομμάτια ώσπου να βρει αυτό που θα ταίριαζε. Ο γιος μου όμως καθώς δε γνωρίζει κάτι από αναπτυξιακή ψυχολογία, πήρε ένα σφυρί και έσπασε το τουβλάκι σε κομμάτια για να χωρέσει. Μετά άρχισε να κλαίει επειδή πλέον δεν είχε σχήμα το τουβλάκι για να ταιριάξει οπουδήποτε. Υπάρχει ένας σοβαρός κίνδυνος με τα μοντέλα που χρησιμοποιούμε ως ειδικοί λοιπόν. Προσπαθούμε να «ταιριάξουμε» τους ανθρώπους σε αυτά κι όταν δεν ταιριάζουν παίρνουμε κι εμείς το σφυρί μας και τους κάνουμε κομμάτια για να χωρέσουν. Ο στόχος μας δεν είναι αυτός, να ταιριάξουν δηλαδή στο μοντέλο που χρησιμοποιούμε. Αλλά να τους πάρουμε πίσω στη ζωή να αρχίσουν να ζουν με έλεγχο της δικής τους ζωής, αυτό είναι ουσιαστική ανάρρωση»
♦ Άτομα που αντιμετωπίζουν προβλήματα που σχετίζονται με την κατάθλιψη και θέλουν να εκπαιδευτούν στο συντονισμό ομάδων αυτοβοήθειας μπορούν να απευθυνθούν στα: 2108100901, 2108056920, citizensagainstdepression@gmail.com.
* Στέλιος Στυλιανίδης, καθηγητής Κοιν. Ψυχιατρικής Παντείου Πανεπιστημίου, επ. δ/ντής ΕΠΑΨΥ
** Μιχάλης Λάβδας, ψυχολόγος ΕΠΑΨΥ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου